W dzisiejszych czasach, gdy coraz częściej spotykamy się z przekonaniem, iż związek nieformalny spełnia oczekiwania parterów, nasuwa się znaczące pytanie czy konkubinat daje prawa do dziedziczenia po zmarłym partnerze/ce? Jakie jest prawo do korzystania z lokalu mieszkaniowego po śmierci partnera? Czy śmierć partnera powoduje dziedziczenie emerytury? By odpowiedzieć na te pytania należy zacząć od przedstawienia różnic między związkiem nieformalnym zwanym również partnerskim lub konkubinatem a związkiem małżeńskim.
Różnice między konkubinatem a małżeństwem
Małżeństwo jest formalnym związkiem zawieranym na podstawie przepisów art. 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który powoduje wejście w życie szczególnych stosunków między małżonkami. Nabyte prawa i obowiązki dotyczą wzajemnego pożycia, rozumianego jako utrzymywanie więzi uczuciowej i gospodarczej, wzajemnej pomocy, współdziałania dla dobra rodziny jak również przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny zgodnie z posiadanymi siłami oraz możliwościami zarobkowymi i majątkowymi.
Instytucja konkubinatu, mimo iż również cechuje się więzią gospodarczą, fizyczną i emocjonalną to sama przez się nie wywołuje zdanych skutków prawno – materialnych między partnerami. Związek pomiędzy konkubentami przestaje istnieć z chwilą zerwania pożycia partnerów. Do zakończenia związku wystarczy jednostronne oświadczenie woli konkubenta, które nie ponosi za sobą żadnych obowiązków i konsekwencji cywilno – materialnych. Małżeństwo natomiast istnieje do czasu jego formalnego (prawnego) zakończenia.
Dziedziczenie ustawowe
Kodeks cywilny w artykułach od 931-940 określa kolejność dziedziczenia, zwanego dziedziczeniem ustawowym. Powyższe opiera się przede wszystkim na stosunku małżeństwa, pokrewieństwa oraz przysposobienia. Z przepisów wynika, iż do dziedziczenia ustawowego dopuszczani są między innymi małżonkowie, dzieci, rodzice. Podstawową zasadą w dziedziczeniu ustawowym jest, że spadkobierca znajdujący się w dalszej linii dziedziczenia otrzymuje prawo do spadku tylko wtedy, gdy osoba powołana przed nim z tego prawa zrezygnuje lub jej zabraknie.
Linia dziedziczenia ustawowego
Spadkodawca
↓
Małżonek i dzieci spadkodawcy – zstępni
↓
Wnuki spadkodawcy – zstępni dzieci
↓
Rodzice
↓
Rodzeństwo spadkodawcy
↓
Dzieci rodzeństwa
↓
Dziadkowie spadkodawcy
↓
Dzieci dziadków
↓
Dzieci małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku, – pasierb, którego rodzice nie żyją
↓
Gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.
W aspekcie dziedziczenia ustawowego przez życiowego partnera, wymagany jest status małżonka, gdyż jest to prawo wynikające z zawarcia związku małżeńskiego. Osoby pozostające w konkubinacie nie posiadają prawa do dziedziczenia ustawowego, ponieważ przez prawo spadkowe traktowane są jako osoby obce.
Dziedziczenie testamentowe
Jeżeli podczas trwania związku partnerskiego – konkubinatu – doszło do wspólnego zgromadzenia majątku, w ramach zabezpieczenia jednego z partnerów na wypadek śmierci jest możliwe spisanie testamentu. Czynność ta zdecydowanie umożliwia dziedziczenie majtku przez partnera nie posiadającego statusu małżonka. Należy jednak pamiętać, że konkubenci należą do III grupy podatkowej, a zatem każde przyjęcie spadku w drodze testamentu spowoduje powstanie zobowiązania podatkowego i konieczność zapłaty podatku -konkubentom nie należą się bowiem ulgi podatkowe w zakresie przyjęcia spadku.
Jeżeli w testamencie spadkodawca pominie spadkobierców ustawowych, to mają oni prawo do zachowku. W tej grupie są osoby zarówno całkowicie pominięte jak również te, które zostały powołane do spadku w testamencie, ale ich udział jest mniejszy niż zachowek im przysługujący.
Dziedziczenie ustawowe nie przysługuje zatem osobom żyjącym w wolnym związku – konkubinacie – gdyż ustawa określa jedynie dziedziczenie przez małżonków. Dla zabezpieczenia interesów partnera na wypadek śmierci wskazanym rozwiązaniem jest sporządzenie ważnego testamentu.
Prawo do lokalu mieszkaniowego po śmierci konkubenta
W sytuacji śmierci jednego z partnerów, który posiadł prawo do lokalu mieszkaniowego, nasuwa się pytanie w jakiej sytuacji mieszkaniowej pozostaje żyjący partner. Przepisy kodeksu cywilnego na wypadek wskazanej wyżej okoliczności dają gwarancję osobie najbliżej do czasowego zamieszkiwania lokalu.
Art. 923 Kodeksu cywilnego wskazuje, iż nie tylko małżonek, ale również osoby bliskie spadkodawcy, które razem z nim mieszkały do chwili śmierci, mogą korzystać z mieszkania w czasie trzech miesięcy od jego śmierci. Wskazane trzy miesiące są czasem dla partnera by mógł znaleźć nowe mieszkanie i odnaleźć się w nowej rzeczywistości.
Jednakże po upływie trzech miesięcy uprawnienie wygasa a prawo do zajmowania lokalu przechodzi w całości na powołanych spadkobierców ustawowych bądź testamentowych – jeżeli testament został spisany.
Eksmisja z lokalu mieszkaniowego po śmierci konkubenta.
Wyżej wskazana sytuacja może nasuwać pytanie czy po ustaniu prawa do zajmowania lokalu mieszkaniowego po śmierci partnera, nowy właściciel na mocy powołania do spadku może zażądać opuszczenia lokalu lub eksmisji?
Tak, jako właściciel powołany spadkobierca może władać nieruchomością wedle własnego uznania. Jednakże sama eksmisja wymaga przeprowadzenia postępowania sądowego. Ustawodawca nie pozwala dokonywać eksmisji bez zabezpieczenia lokalowego, dlatego też Sąd w wyroku o eksmisje może orzec o lokalu socjalnym. Natomiast samo wykonanie eksmisji będzie wstrzymane do chwili wskazania lokalu socjalnego. W sytuacji, gdy lokal socjalny nie zostanie przyznany, komornik nie podejmie czynności związanych z eksmisją do czasu wskazania lokalu zastępczego przez wierzyciela, czyli spadkobiercy.
Prawo do emerytury po konkubencie
Często pojawiają się także pytania, czy pozostawanie w konkubinacie daje uprawnienia do pobierania emerytury po zmarłym partnerze.
Emerytura po zmarłym wypłacana jest przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych w formie renty rodzinnej. Renta rodzinna to świadczenie, które mogą otrzymywać osoby najbliższe dla zmarłego, który pobierał np. emeryturę. Grono osób najbliższych zostało ściśle określone w art. 67 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z którego wynika iż do kręgu osób najbliższych zaliczamy : dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione, jak również przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka, małżonek (wdowa i wdowiec) oraz rodzice.
Ścisły katalog osób uprawnionych do renty rodzinnej wyklucza osoby żyjące w nieformalnym związku do pobierania renty rodzinnej. W tej kwestii również wypowiadał się Sad Najwyższy, który podtrzymuje wieloletnie stanowisko Sądów, że renta rodzinna przysługująca uprawnionemu małżonkowi (wdowie i wdowcowi), nie obejmuje osób pozostających w związku faktycznym (konkubinacie). W niniejszym również nie ma znaczenia jak długo trwał związek partnerski, mimo iż mógł trwać o wiele dłużej niż niejedno małżeństwo, ponieważ jako związek nieformalny pozbawiony jest przywilejów wynikających z zawarcia związku małżeńskiego. Również świadkowie potwierdzający trwałość związku i zażyłość między konkubentami nie wprowadzą możliwości uzyskania renty rodzinnej, gdyż sam ZUS działa na konkretnych przepisach ustawy, która elementarnie wylicza osoby uprawnione do pobierana renety rodzinnej.
autor: aplikantka adwokacka Izabela Zieńkowska
red. radca prawny Sandra Warda
