Wprowadzenie ograniczeń w prowadzeniu działalności gospodarczej ze względu na stan epidemii COVID-19 przyczynił się do powstania szkód u wielu przedsiębiorców. Brak zarobku przy konieczności ponoszenia kosztów niejednokrotnie zmusił przedsiębiorców do likwidacji prowadzonej działalności lub postawienia w stan upadłości.
Często pojawiają się pytania, czy restrykcje zostały wprowadzone zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami oraz czy przedsiębiorcy mogą liczyć na odszkodowania od Skarbu Państwa za lockdown. W tym artykule kilka słów o samej możliwości i podstawach dochodzenia odszkodowania oraz potencjalnej wysokości tego odszkodowania.
Co mówią przepisy?
W pierwszej kolejności należy sięgnąć do przepisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Artykuł 22 Konstytucji stanowi, że „Ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny”. Restrykcje dotyczące ograniczenia lub zawieszenia prowadzenia działalności gospodarczej podczas pandemii zostały wprowadzone rozporządzeniami, a zatem aktami prawnymi o randze niższej niż ustawy.
Wprowadzenie ograniczeń w drodze rozporządzeń należy zatem uznać za delikt konstytucyjny, co potwierdza wyrok WSA w Opolu (II SA/Op 219/20): „uregulowań prawnych dotyczących ograniczeń praw i wolności człowieka i obywatela mają zastosowanie wszystkie konstytucyjne i legislacyjne zasady, obowiązujące poza regulacjami właściwymi dla stanów nadzwyczajnych z Rozdziału XI Konstytucji Rp. W związku z tym w celu wprowadzenia ograniczeń wolności i praw człowieka nie można powoływać się na nadzwyczajne okoliczności, uzasadniające szczególne rozwiązania prawne oraz okolicznościami tymi nie można usprawiedliwiać daleko idących ograniczeń swobód obywatelskich wprowadzanych w formie rozporządzeń. […] Ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny”.
Przepisy kodeksu cywilnego dają możliwość dochodzenia odszkodowania za czyny niedozwolone od Skarbu Państwa (art. 417 – 4172 kodeksu cywilnego). Żądanie przez przedsiębiorców odszkodowania za wprowadzony lockdown możliwe jest w oparciu o dwie podstawy, gdy szkoda zostaje wywołana przez:
- wydanie aktu normatywnego à art. 4171 §1 kodeksu cywilnego
- niewydanie aktu normatywnego à art. 4171 §4 kodeksu cywilnego
Jak dochodzić odszkodowania od Skarbu Państwa?
Skoro w polskim porządku prawnym ograniczenia wolności działalności gospodarczej mogą być wprowadzane jedynie w drodze ustawy, to przedsiębiorcy, którzy ponieśli szkodę wskutek obowiązku zawieszenia prowadzenia działalności na skutek wydania przez władzę publiczną aktu o randze niższej niż ustawa, mogą wystąpić na drogę sądową o odszkodowanie wskutek ograniczenia wolności działalności gospodarczej rozporządzeniami.
Co istotne, aby uzyskać odszkodowanie za szkody spowodowane ograniczeniem swobody prowadzenia działalności gospodarczej w drodze rozporządzeń, w pierwszej kolejności rozporządzenia te muszą zostać uznane przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją. Dopiero po stwierdzeniu przez TK niezgodności aktu z Konstytucją przedsiębiorcy będzie przysługiwał roszczenie o odszkodowanie. Wskazany tryb postępowania może być zatem długotrwałe.
Czy tylko wyrok Trybunału Konstytucyjnego umożliwi mi dochodzenie odszkodowania od Skarbu Państwa?
Warto zastanowić się nad możliwością żądania odszkodowania od Skarbu Państwa za niewydanie aktu normatywnego. Zgodnie z poglądami piśmiennictwa epidemia COVID-19 mieści się w pojęciu katastrofy naturalnej noszącej znamiona klęski żywiołowej [zob. Piotr Tuleja, Pandemia COVID-19 a konstytucyjne stany nadzwyczajne, “Palestra” 9/2020, s: 8], a zatem zasadne byłoby wprowadzenie przez Radę Ministrów stanu klęski żywiołowej na podstawie art. 232 Konstytucji RP.
Przedsiębiorcom przysługuje zatem uprawnienie dochodzenia odszkodowania w wyniku niewydania rozporządzenia o wprowadzeniu stanu klęski żywiołowej. Niewydanie rozporządzenia jest przyczyną, na którą przedsiębiorcy mogą powoływać się celem uzyskania od Skarbu Państwa odszkodowań.
Oparcie roszczenia na przesłance niewydania aktu normatywnego umożliwi dochodzenie roszczenia bez konieczności uznania wydanych aktów prawnych za niezgodne z Konstytucją przez Trybunał Konstytucyjny. W postępowaniu sądowym to bowiem sąd rozpatrujący sprawę jest uprawniony do stwierdzenia niezgodności działań Rady Ministrów z prawem i zasądzenia na rzecz przedsiębiorcy odszkodowania.
Jak wyliczyć poniesioną szkodę?
Przedsiębiorcy mogą domagać się odszkodowania zarówno za szkodę rzeczywistą (faktyczny ubytek w majątku), jak również utracone korzyści.
Zgodnie z wyrokiem SA w Szczecinie (I Aca 705/16) „Szkoda w rozumieniu art. 417 k.c. w związku z art. 361 § 2 k.c., obejmuje zarówno rzeczywistą stratę (damnum emergens), jak i utracone korzyści (lucrum cessans)”. Przedsiębiorca może zatem wyliczyć zarobki, jakie utracił w wyniku wprowadzenia lockdownu i dochodzić odszkodowania w tej wysokości. Należy jednak pamiętać, że to przedsiębiorca będzie zobowiązany do wykazania, że gdyby mógł wykonywać działalność gospodarczą bez zakłóceń osiągnąłby określony zysk.
Podsumowując, przedsiębiorcy mają podstawę do dochodzenia odszkodowań od Skarbu Państwa za lockdown. Możliwość i zasadność dochodzenia takiego odszkodowania wymaga jednak indywidualnej analizy konkretnego przypadku.
Autorzy:
Sandra Anna Warda
Radca prawny
Żaklina Sulikowska
Asystent
