W polskim prawie spadkowym obowiązuje zasada, że najbliżsi członkowie rodziny zmarłego – jego zstępni (dzieci, wnuki), małżonek oraz rodzice – mają prawo do zachowku, nawet jeśli nie zostali uwzględnieni w testamencie. Istnieją jednak sytuacje wyjątkowe, w których spadkodawca może pozbawić te osoby prawa do zachowku. Takie działanie nazywa się wydziedziczeniem.
Zasady wydziedziczenia określają przepisy art. 1008–1011 Kodeksu cywilnego.
Kiedy można wydziedziczyć osobę uprawnioną do zachowku?
Zgodnie z art. 1008 Kodeksu cywilnego, spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć osobę uprawnioną do zachowku (czyli dziecko, wnuka, małżonka lub rodzica), tylko w trzech ściśle określonych przypadkach:
- Uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy i zasadom współżycia społecznego – dotyczy sytuacji, gdy uprawniony np. prowadzi naganny tryb życia, dopuszcza się przemocy, nadużywa alkoholu lub zachowuje się w sposób rażąco sprzeczny z powszechnie przyjętymi normami moralnymi, mimo próśb i upomnień spadkodawcy.
- Dopuszczenie się umyślnego przestępstwa przeciwko spadkodawcy lub jego bliskim – może to być przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu, wolności lub czci, np. pobicie, groźby, znieważenie czy znęcanie się psychiczne nad spadkodawcą.
- Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy – np. brak opieki, kontaktu, wsparcia emocjonalnego lub materialnego wobec rodzica w potrzebie, zaniedbywanie relacji rodzinnych, odmawianie pomocy w chorobie.
Przyczyna wydziedziczenia musi wynikać z testamentu
Jak wskazuje art. 1009 Kodeksu cywilnego, przyczyna wydziedziczenia musi być jasno wskazana w treści testamentu.
Nie wystarczy więc ogólne stwierdzenie, że spadkodawca „wydziedzicza syna” – należy wyraźnie opisać powód, np.:
„Wydziedziczam mojego syna Jana Kowalskiego, ponieważ od wielu lat nie utrzymuje ze mną kontaktu i uporczywie nie dopełnia względem mnie obowiązków rodzinnych, mimo moich wielokrotnych próśb o pomoc i rozmowy.”
Brak uzasadnienia lub zbyt ogólne sformułowanie może prowadzić do nieskuteczności wydziedziczenia, co oznacza, że osoba ta nadal będzie uprawniona do zachowku.
Wpływ przebaczenia na wydziedziczenie
Zgodnie z art. 1010 Kodeksu cywilnego, spadkodawca nie może wydziedziczyć osoby, której przebaczył.
Przebaczenie – nawet jeśli spadkodawca w chwili jego udzielenia nie miał pełnej zdolności do czynności prawnych (np. był w podeszłym wieku lub chory) – jest skuteczne, jeżeli nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem, czyli w sposób świadomy.
Oznacza to, że jeśli spadkodawca pojednał się z osobą, którą wcześniej zamierzał wydziedziczyć, to utracił prawo do skutecznego pozbawienia jej zachowku.
Prawa zstępnych osoby wydziedziczonej
Warto pamiętać, że zgodnie z art. 1011 Kodeksu cywilnego, wydziedziczenie nie pozbawia prawa do zachowku zstępnych osoby wydziedziczonej.
Oznacza to, że jeśli np. ojciec wydziedziczył swojego syna, to jego dzieci (czyli wnuki spadkodawcy) nadal zachowują prawo do zachowku po dziadku.
Wydziedziczenie to poważna decyzja prawna, która musi być dokładnie uzasadniona i zgodna z przepisami prawa. Nie może wynikać z chwilowych emocji czy konfliktów rodzinnych – musi być poparta rzeczywistymi, uporczywymi zrachowaniami, które rażąco naruszają obowiązki wobec spadkodawcy.
Prawidłowe sformułowanie testamentu z klauzulą wydziedziczenia wymaga precyzji i znajomości przepisów, dlatego warto zasięgnąć porady prawnika.
